- Σταυρομένο.
Μικρή μονή στην περιφέρεια του χωριού Αυγενική Μαλεβιζίου, κοντά στον οικισμό Βλαχιανά.
Ελάχιστα πράγματα θυμίζουν σήμερα το παλιό μοναστήρι που χρονολογείται από την εποχή της Ενετοκρατίας, όπως δείχνουν τα σωζόμενα ερείπια νοτίως του ναού. Διατηρείται μόνον ο νότιος τοίχος ενός μεγάλου κτηρίου με ένα κυκλικό παράθυρο. Για την οικοδόμηση του έχουν χρησιμοποιηθεί πωρόλιθοι που προφανώς έχουν μεταφερθεί από άλλη περιοχή. Ο ναός είναι μονόκλιτη βασιλική αφιερωμένη στην Ύψωση του Τιμίου Σταυρού και γιορτάζει στις 14 Σεπτεμβρίου.
Όπως μαρτυρούν οι κάτοικοι της περιοχής, πριν από μερικές δεκαετίες υπήρχαν και άλλα κτίσματα, που κατεδαφίστηκαν από τη μπουλντόζα κατά τη διάνοιξη του δρόμου και τη “διαμόρφωση” του χώρου. Πιο συγκεκριμένα, υπήρχε ληνός (πατητήρι), ένα κτήριο που θύμιζε ελαιοτριβείο, και αρκετά τμήματα από τη θεμελίωση κελιών.
Η παλαιότερη ιστορία του μονυδρίου είναι άγνωστη. Ίσως διετέλεσε εξάρτημα άλλης μεγαλύτερης μονής.
Η τοπική παράδοση αναφέρει ότι παλαιότερα σχετιζόταν με τη Μονή Βροντησίου, πληροφορία όμως που δεν επιβεβαιώνεται από τα υπάρχοντα στοιχεία, ούτε και από το κτηματολόγιο του Βροντησίου που γράφτηκε το 1918-19.
Ο ναός του Σταυρωμένου βρισκόταν σε κακή κατάσταση έναν αιώνα μετά την τουρκική κατάκτηση. Στην άδεια που παραχώρησαν οι τουρκικές αρχές για την επισκευή εκκλησιών στην επαρχία Μαλεβιζίου, αναφέρεται και η Εκκλησία Εσταυρωμένος, χωρίς να προσδιορίζεται πού ακριβώς βρίσκεται αυτή η εκκλησία. Πιστεύουμε πως πρόκειται για το Μονύδριο του Σταυρωμενου, αφού αναφέρεται μαζί με το ναό του Αγίου Γεωργίου της Αυγενικής.
Η άδεια προέβλεπε:
«Νά επιδιορθωθούν ή θύρα και τά δύο παράθυρα της
Εκκλησίας Εσταυρωμένος μήκους 14, πλάτους 7 και ύψους 8
πήχεων. Να ανακαινισθούν τα θυρόφυλλα καί παραθυρόφυλλα
και τά είκοσι στασίδια της. Να επιδιορθώθη τό ξύλινον τέμπλον
της και ή στέγη της, Νά επιχρισθούν μέ άσβεστον οι εξωτερικοί
τοίχοι της. Άπαιτηθησομενα υλικά: Κεραμίδια 1000.
Κεραμοκονία όκαδ. 50. “Ασβεστος φορτ. 30. “Αμμος φορτ. 15.
Σανίδες βενετικά 50. Καδρόνια 50. Καρφιά διάφορα 1500.
Εργατικά κτιστών ημερομίσθια 150. Εργατών 15. Ξυλουργών 20».
(Ν. Σταυρινίδη, Μεταφράσεις Δ’ σελ. 292).
Από τα έγγραφα της Δημογεροντίας Ηρακλείου προκύπτει ότι γύρω στα 1870 το μοναστήρι ήταν εγκαταλελειμμένο και τα κτήματα του ενοικιάζονταν σε ιδιώτες. Από την προκήρυξη δημοπρασίας για την ενοικίαση των κτημάτων (18 Σεπτεμβρίου 1869) πληροφορούμαστε ότι διέθετε αγρούς εκτάσεως 94 μουζουρίων που περιείχαν 93 ελαιόδεντρα. Το Σεπτέμβριο του 1869 τα κτήματα αυτά νοικιάστηκαν έναντι 5.500 γροσιών στον Δημήτριο Πατεδάκη κάτοικο Αυγενικής.
Το 1872 έλαβε χώρα διένεξη ανάμεσα στους ενοικιαστές του μονυδρίου και κατοίκους του οικισμού Βλαχιανά με αφορμή έναν αγροτικό δρόμο που περνούσε μέσα από τα κτήματα του Σταυρωμένου.
Εκείνα τα χρόνια φαίνεται πως γράφτηκε ο επίλογος για το παλιό μοναστήρι της Αυγενικής. Τα κτήρια υπήρχαν ακόμη και, πολύ πιθανόν, διατηρείτο σε καλή κατάσταση το μεγάλο, που σήμερα υπάρχει μόνον ο νότιος τοίχος του με το κυκλικό παράθυρο